Hased Hasidi Yıkar Hasenatı Yakar
Ragıb'ın beyanına göre hased; nimet verilmiş olan kimseden o nimetin zevalini istemek yani o kimsede, o nimetin kalmayıp yok olmasını temenni etmektir.
Bazı alimler de "Kişinin bu nimete kendisinin sahip olmasını temenni etmektir" diye tarif etmişlerdir.
Merhum Elmalı Hamdi Yazır'da bu konuda şu kıymetli açıklamayı yapar: "Hased de asıl olan mana bir nimetin, bir faziletin, bir kemalin sahibinden zevalini (yok olmasını) arzu etmek, kendisine geçmesini gerek istesin gerek istemesin başkasında bulunmasını mutlaka çekememektir. Öyle ki, "Onun ki onda dursun da sana da verelim." deseler memnun olmaz, keşke onunki mutlaka gitse de kendine hiç bir şey verilmese bile hoşlanır.
Hasedin kelime anlamı çoğu yerde kıskançlık diye ifade edilmiştir. Lakin bu ifadenin onu kısmen tanımlayabileceği düşünülse de tam karşıladığı kesinlikle söylenemez. Kelimelerin ve tanımların gerçek karşılığının bulunması, mananın yerli yerine oturması ve tam karşılığın sağlanabilmesi hususunda müslümanların ender şahsiyetlerinden biri olan merhum Elmalı Hamdi Yazır efendi (makamı cennet olsun) hasedi; çekememezlik kelimesiyle ifade edilebileceğini savunur ve şöyle der: "Bir takımlarının zannettiği gibi ve hayli şayi (yaygın) olduğu vechile hased, kıskançlık demek değildir. Kıskançlık bazen hased demek dahi olursa da, daha ziyade arapçada gayret ta'bir olunandır. Mesela erkeğin karısını başkasından kıskanması, kezalik kadının kocasını başkasından kıskanması hased değil, gayret ve hamiyyettir, bu memduhtur (övülendir). Fakat birisi diğerinin karısını ve kocasını veya evladını veya malını veya güzelliğini veya herhangi bir nimet ve meziyyetini, şerefini çekememek, göz dikmek, onun ondan zevalini arzu etmek haseddir, mezmumdur (yerilendir).
Burada iyi anlaşılması ve ayırt edilmesi gereken ince bir ayrıntı daha vardır ki oda gıbta etmenin/imrenmenin hasedden farklılığıdır. Şöyle ki; Eğer nimetin başkasından gitmesini istememekle beraber kendisine de onun gibisini veya daha iyisini isterse o hased değil, gıbta etmek/ imrenmektir. Elmalı gıbtayı; "Kardeşinde bulunan nimetin zevalini temenni etmeyerek onun gibi seninde olmasını temenni eylemendir" diye tanımlar. Bunda hiçbir beis, kınanan bir durum olmadığı gibi bilakis tergib ve teşvik vardır. Nitekim Efendimiz (s.a.v)'in şu sözleri buna misaldir:
"Şu iki kişiden başka hiç kimseye hased (mecazi olarak gıbta manasıyla kullanılmıştır) edilmez: Allah'ın kendisine mal verdiği, bu malı hak yolda (hak uğruna) kullanan adam ve Allah'ın kendisine hikmet verdiği, bu hikmetle amel eden ve insanlara öğreten adam."
Meşru kılınan bu temenni, başkasından nimetin gitmemesi şartıyladır. "Kendin için istediğini, kardeşin içinde istemediğin müddetçe hakiki iman etmiş olmazsınız." hadisi, "hayırlı işlerde birbirinizle yarışınız...." 2/148 vb naslar daima rıza-i lillah yarışmaya, koşmaya koşuşturmaya çağırır.
Başkalarının sahip olduğu bir nimeti, mevki ve makamı, kabiliyetini vb ayrıcalıklarını çekemeyerek din kardeşinden alınmasını istemek kat'iyyen haramdır. Ancak bir kafir veya facirde bulunup fesada, zulme, kargaşaya sebep olan, bu nedenle de ferdin ve toplumun huzur ve selahiyyetini yok eden nimetin ortadan kalkmasını istemek günah ve haram değil, bilakis gerekli ve zorunlu olan bir temennidir. Çünkü onun yok olmasını istemek demek bir fitne ve zulüm aracının yok olması demektir.
Hasedin haram kılınmasının sebebi, hasedçi farkında olsun veya olmasın yaptığının Allah'ın takdir ve taksimine razı olmayıp Alah'a muhalefet etmiş olmasındandır. Çünkü insana her türlü hayır, mevki, makam vb imtiyazları veren Allah'tır. O halde o kimsenin sahip olduğu nimetlere karşı hased etmek, Allah'ın iradesine müdahale etmek, adaletini beğenmemek ve çirkin bulmak anlamına gelir.
Hasedin zararları:
Hasedin madden ve manen yaptığı zarar ve tahribat aslında hasedçinin kendisinden başka kimseye değildir. Bir mü'minin bir mü'mini çekememesi, aldatması, onu sevmemesi, ona nasihatini kesmesi ve düşman gözüyle bakması halinde bundan en çok sevinecek olan şeytan ve islam düşmanları olacaktır. Çünkü onların yapmak istedikleri tahribat ve yıkıntıyı hasedçi müslüman yapmış olacaktır.
Kalbin saflığını ve temizliğini de gidererek onu kirletmekle ma'lul olan hased, ateşin odunu yakıp yok etmesi gibi, insanın bütün hayırlı amellerini ve güzelliklerini de ya azaltacak yada yok edecektir. Nitekim Efendimiz (s.a.v) şöyle buyurmuştur:
"Şüphesiz, ateşin odunu (veya otları) yediği gibi yakıp bitirmesi gibi hased de iyilikleri yakıp bitirir."
Ateş için otları ve odunu yakıp bitirmesi ne kadar kolaysa hasedin de hayırları yok etmesi o kadar kolaydır.
Hased içsel (kalbi) bir olgu olması hasebiyle hasidin içerisinde sürekli bir ateş yanar. Bu ateş onu yakar ve yavaş yavaş eritir. Hasedini yaptığı şahıs daha da fazla nimet sahibi olunca hasidin göğsü daralır, uykuları kaçar, rahatsızlık ve sıkıntıları artar. Başkasının perişanlığını isterken kendisi perişan olur ve psikolojik olarak çökeceği gibi tüm hayır ve sevaplarının da ona geçmesine sebep olur.
Hasedin ortaya çıkış sebepleri:
Merhum İmam-ı Gazali bunu yedi madde de toplamıştır. Bu maddeleri şöyle özetleyebiliriz:
1. Adavet: Düşmanlık ve buğz etmektir. Zira herhangi bir sebepten dolayı kendisine eziyet edene karşı insanoğlunun kalbi mutlaka buğz eder, kin duyar ve kızar. Dolayısıyla düşmanına bir musibet geldiğinde sevinir. Kendi hatırı için Allah'ın onu cezalandırdığını düşünür ve oh' çeker. Buğz ve düşmanlıktan dolayı hased, bazen mücadeleye hatta mukateleye kadar bile varabilir. Hased edilen şahsın nimetinin ortadan kalkması için kendi hayatını sarf edip, heder eder.
Düşmanlıktan dolayı hased öyle bir durumdur ki Allah kafirleri, münafıkları ve ehli kitabı onunla vasıflandırmıştır.
"Yoksa o insanlara Allah'ın fazlından (lütfundan) verdiği nimeti çekemiyorlar da hased mi ediyorlar?........" 4/54 , 2/109, 42/14
2. Taazzuz: Başkasının kendisinden madden ve manen yükselmesine tahammül etmemek, onu ağır telakki etmektir. Kişinin akran ve emsallerinden mevki, ilim ve servet sahibi olması gibi üstünlüklerini kendisine karşı böbürlenme sebebi sayıp hased etmesidir.
3. Kibir: Doğrudan doğruya kendi kibrinden karşısındaki insanı küçük görüp ondan kendisine hizmet, hürmet ve ta'zim beklemesidir. Onunla asla eşit seviyede olmama isteğinde olmasıdır. Müşriklerin "...... Ne olurdu şu Kur'an, iki memleketten bir büyük adama indirilseydi' dediler." 43/31. demeleri böyle bir hasedin ifadesidir.
4. Taaccub etmek (şaşkınlık ve hayranlık): Kur'an geçmiş ümmetlerden bahsederken onların kendileri gibi bir insanın risalet, vahiy ve Allah'a yakınlık gibi bir mevkiye ulaşmalarına şaştıkları ve bunun sonucu olarak da hased ettiklerini anlatır. "Siz dediler; bizim gibi beşerden başka bir şey değilsiniz, hem Rahman hiçbir şey indirmedi, siz sırf yalan söylüyorsunuz." 36/15,23/47, 23/34
5. Maksat ve çıkarlarının elden çıkma korkusu: Kişilerin belli bir amaca ulaşma konusunda birbirine üstünlük sağlama arzularına dayanır. Diğerinin amacına ulaşmasına yardımcı olan her nimet hased kaynağıdır. Kocalarına karşı kumalar arasındaki hased, ebeveyne karşı çocukların, hocalarına karşı talebelerin arasındaki hased gibi.
6. Riyaset sevgisi: Makam ve mevki sevgisi, liderlik isteği gibi hususlarda rakiplere karşı duyulan hased. Mesela kahramanlık, ilim, ibadet, sanat, güzellik, servet vb. hususlarda kendisine ortak ve eşit olan kimselerden bu nimetin zail olmasını istemek ve tek kalma isteği uğruna yapılan hased.
7. Nefsin habisliği ve cimriliği: Kişi mal, makam, önderlik derdi gibi bir isteğinin olmamasına rağmen kendisine Allah'ın nimetler verdiği, iyi huylarla donattığı bir kimseden söz edilince bundan rahatsız olur hased eder. Buna karşılık birisinin içinde bulunduğu zorluk ve sıkıntılardan bahsedilince sevinir, gönlü hoş olur ve Allah'ın nimetlerine karşı cimrilik eder.
Hased daha ziyade akraba ve akranlar arasında olur.
Hasedçiliğin temelinde buğz, kin, düşmanlık vardır. Düşmanlık da ancak bir hedef üzerinde çatışmayla olur ki bu sırra binaen hased, en fazla birbirleriyle yakın ilişkisi, münasebeti, ortak hedef ve gayesi olan kişiler arasında olur. Birbirlerinden uzak, hiçbir şekilde ilişki ve ortak hedefleri olmayan insanlar arasında olması mümkün değildir.
Bir evde, bir okulda, bir çarşıda bulunan insanların gayeleri çarpıştığında aralarında zıtlık, nefret ve hased başlar. Alimin, öğrencisine değil de bir başka alime, kuyumcunun, manifaturacıya değil de yanında ki diğer kuyumcuya, kahraman bir kimsenin bir tüccara değil de bir diğer kahramana hasedi gibi.
Hasedden uzaklaşmanın yolları:
Şüphesiz ki hased kalbin büyük hastalıklarındandır. Kalbi marazlar ise ancak ilim ve amelde ısrarla giderilebilir. Bu hastalığın kişinin dünya ve ahiretini heba ettiğini, hased etmekle karşısındaki şahsa hiçbir şey kaybettirmeyip bilakis kazandırdığının farkında olmasıyla, kendi iradesiyle başkasının dalaletini istediğinden dolayı kendisinin dalalete düşeceğini kavramasıyla, hasedin istediği her söz ve fiilin zıddını yapmaya nefsini zorlamasıyla bu illetten binasrillah kurtulacaktır. Hased kendisini bir başkasını zemmetmeye zorlarsa onu övmeye lisanını zorlamalı, gurur, kibir ve düşmanlığa zorlarsa mütevazi olmaya ve iyilik yapmaya çalışmalıdır. Gerektiğinde de özür dileme erdemliliğini gösterebilmelidir.
Günümüz toplumunda iyice yaygınlaşmış olan hasedin en büyük gelişme kaynaklarından olan modernizm ve bunun getirmiş olduğu lüzumsuz tüketim ve cehalet, insanlar arasında daha fazla kin, düşmanlık ve yalnızlıkların artmasına sebep olmaktadır. Bu nedenle de, bir toplumu toplum yapan değerler yok olup gitmekte, sataşmalar, kavgalar ve kargaşalar başlamaktadır. A şahsı güzel bir binek sahibi olduğunda B şahsının: "-Vay hınzır vay nereden buldu da aldı....." diye düşünüp içten içe kin beslemesi, X cemaatinin Y cemaatine ait olan üstün çalışma ve ilerlemesini hazmedemeyip, onu gözden düşürmeye çalışması, gecesini gündüzüne katıp da okuyup-araştıran ve güzelce aktaran arkadaşını, cehalet ve beceriksizliği sebebiyle çekemeyip hasedini yapan kimsenin hastalığı gibi hastalıklara maalesef sıkça rastlanmaktadır.
İnsana ve insanlığa yakışmayan, hele hele iman etmişliğinin farkında olanlara hiç yakışmayan bu tür hastalıklar, maalesef çoğu insanı içten içe yakıp tüketmektedir. Çoğunlukla içsel olması hasebiyle başkalarının özünden gelen veya hariçten kazanarak sahip olduğu güzelliklerinin, maddi ve manevi semerelerinin yok olmasını arzu etmek demek olan hased, psikolojik olarak hasidi çökerteceği gibi, kendisine ait hasenatında yanıp kül olmasına sebep olacaktır. Bir yandan en iyi ameli, en güzel yaşantıyı ortay koyma çabasındayken diğer yandan da bilinçli veya bilinçsizce yapılan hasedlik "boşa kürek sallama" tabirince belki de tüm iyiliklerin heba olmasına vesile olacaktır (Hafazanallah).
Not: Bu konunun hazırlanışında İmam-ı Gazali'nin İhya-i Ulumiddin adlı eserinden ziyadesiyle müstefid olunmuştur.
